Desde a proposta do programa VIRADA entendemos as emocións como un dos tres eixos centrais do mesmo, xunto coa linguaxe e o corpo, cos que están interrelacionadas.
Emoción provén do latín emovere, que está formado por ex “cara a fóra” e movere, “remover, sacar dun lugar, retirar”, pero tamén “sacudir”. Nesta ocasión, queremos contribuír a “sacudir”, sacar á luz e visibilizar unha emoción difícil que pode chegar a atrapar ás persoas e ás organizacións que a experimentan: a vergoña.
Falamos de que é unha emoción difícil porque non nos permite ser. A persoa que sentiu vergoña nalgún momento da súa vida, xeralmente na infancia ou adolescencia, en pequenas ou grandes situacións, puido levarlle a crer, ter a percepción subxectiva (xuízos negativos interiorizados), de que se equivocou, que fallou. Entende que non é “correcta” e foxe de ser tachada de imperfecta, chegando a experimentar comportamentos de parálises e fuxida. Por iso, a vergoña é unha emoción que tende a ser ocultada.
Trátase dunha emoción moi contaxiosa, en especial de forma non verbal. As súas expresións son o rubor, baixar ou ocultar a mirada, a ocultación do rostro, timidez, algunha forma de contracción física, acompañada de torpeza e confusión.
E é unha emoción social, isto é, para experimentala require a presenza doutras persoas. É pois, unha emoción con impacto social e relacional, como veremos máis adiante.
A vergoña ten tamén aspectos positivos. Os sentimentos que provoca teñen unha importante función autorreguladora, protexe contra condutas inconvenientes.
Tipos de vergoña
Desde unha primeira aproximación á emoción dá vergoña, podemos distinguir dous tipos :
- Por unha banda, a saudable vergoña, que é momentánea, está relacionada e conectada con situacións actuais e que nos protexen na nosa vulnerabilidade (por exemplo, cando saudamos na rúa a unha persoa que confundimos con outra… e pode crear unha situación incómoda pero efémera que se pode superar cunha breve explicación ou cun xesto de complicidade por ambas as partes).
- Por outra banda, vergoña tóxica, que non permítenos ser… e que está conectada con partes dá personalidade, que pode levar á persoa a falta de tolerancia e respecto por se mesma. As persoas nesta situación néganse a se mesmas nun tento de axustarse ao que cren que se espera deles.
A vergoña é tóxica cando é intensa, pero non é irremediable. Pode evolucionar ata ou orgullo cando a nosa historia evoluciona ou situámonos dun xeito novo non noso contexto.
Así mesmo, podemos clasificar esta emoción por “como me vexo?” (vergoña interna), “como me ven os demais?” (vergoña externa) e mesmo para como vexo a outras persoas? (vergoña allea) no que as persoas se avergoñan de nos.
Relación da vergoña con outras emocións
A vergoña pode aparecer ligada á emoción do medo, como resultado da anticipación, e comparte con este reaccións que poden levar a confundir a ambas, como as condutas de fuxida ou parálise.
Tamén pode aparecer da man da emoción da culpa (produto da frustración do bloqueo protector) que se apoia en mecanismos de perfeccionamento e control, outra emoción de regulación social do mesmo xeito que a vergoña. A culpa conecta co que facemos (ou non facemos) e pode desencadear en empatía e accións reparadoras (pedir perdón, facer algo pola outra persoa). Enfócase cara a fóra, cara á outra persoa (que lle fixen…?).
A complexidade e dificultade da vergoña, e a diferenza coa culpa, radica en que conecta coa identidade, co ser… Pode desencadear en reaccións de illamento, afastamento, desaparición (terra trágame!) ou mesmo ruptura de contacto coa contorna…, estratexias para fuxir do que a persoa pode considerar inaguantable para ela porque lle xera sufrimento. O enfoque é cara á mesma persoa (que fixen?).
Cando a vergoña e as súas reaccións emerxen, a empatía desaparece, tanto cara á propia persoa como cara ás demais. É preciso que outra persoa apoie e active a empatía coa que está atrapada na emoción da vergoña para axudala a saír da situación que lle pode xerar consecuencias relacionales e sociais de calado.
Vergoña nas organizacións
Ademais de ser vivida con maior ou menor intensidade polas persoas que integran as organizacións, é unha emoción difícil e oculta nas organizacións, aínda que veremos que con moita presenza nas mesmas.
É relevante coñecer, recoñecer e desvelar situacións vergonzantes nos equipos de traballo, a clientela, colaboradores, etc. Ditas situacións xeran impacto porque esta emoción e as súas reaccións inflúen nas relacións interpersoais e na cooperación mutua, así como na execución das tarefas encomendadas ás persoas e os equipos de traballo, influíndo, ademais, na creatividade e a innovación persoal e grupal.
A continuación, expoñemos algunhas das técnicas presentes e máis utilizadas nas contornas laborais para avergoñar a outra/s persoa/s:
- Ocultar información
Pode ser a unha ou varias persoas, e de modo consciente ou inconsciente. Por exemplo: compartir información só cun grupo de persoas cando hai máis implicadas na toma de decisións.
Técnicas para evitala ou neutralizala:
-
- A persoa que non recibiu a información que consideraba precisa traslada que non recibiu toda a información e solicítaa.
- Quen ten que trasladar a información a todas as persoas implicadas en tomar unha decisión conta antecedentes se fose preciso, e explica toda a información posible… Presta atención, indaga, solicita canal de contidos-back, inclúe a aquelas persoas que calan, etc.
- Ridiculizar
A través de burlas, sarcasmo, bromas despectivas… ou tratar ás persoas como incompetentes, inadecuadas.
A vítima chega a calar, mesmo rirse, para mostrar que non lle afecta a “broma para ser aceptada ou non ser vista.
Técnicas para evitala ou neutralizala:
-
- Non rirse cando alguén ri doutra persoa ou dunha mesma.
- Romper o silencio e preguntar “Desculpa, que acabas de dicir?”
- Deixar claro que o comportamento non é aceptable.
- Manter a calma.
- Promover unha cultura organizacional do respecto e apoio mutuo.
- Invisibilizar a alguén como medio de exclusión
Non mirar, escoitar ou dirixirse á persoa… Adoita producirse a través da linguaxe non verbal.
A persoa que sente invisibilizada pode chegar a sentirse menos valiosa ou perder a súa identidade.
Técnicas para evitala ou neutralizala:
-
- Visibilizar a todas as persoas, confirmando e recoñecendo as súas achegas, nomeándoas. Por exemplo, en reunións, a persoa que a dinamiza fai partícipes e pregunta a todas as persoas.
- Dobre castigo
Acción de castigar sen importar o que a persoa faga. Devalúase á persoa faga o que faga. Se participa, fanlle entender que quere ocupar moito espazo. Se non o fai, que non asume responsabilidade, non se implica.
Provoca desesperanza na persoa e sae mal parada faga o que faga e por moito que se esforce.
Técnicas para evitalas ou neutralizalas:
-
- Desvelar e trasladar a situación á/s persoa/s que exercen o dobre castigo, pedindo solucións construtivas.
- Tomar distancia cando se toma conciencia de que se trata técnica de dominación e para avergoñar.
- Culpar e avergoñar
Invisibilizar, ridiculizar e dobre castigo poden provocar situacións de culpa e/o vergoña. Detrás hai un mal exercicio do poder.
Quen culpa quizá queiran evitar asumir a súa propia responsabilidade, atribuíndolla a outras persoas ou a situacións externas.
Por exemplo: hai unha situación de acoso laboral e atribúen a que a persoa que a sofre “non ten carácter”.
Técnicas para evitalas ou neutralizalas:
-
- Quen se sente culpable/avergoñada, ser consciente de onde provén o sentirse así ante determinadas situacións.
- E en lugar de culpar e avergoñar, fomentar a cultura do apoio, prestando atención ao positivo que achega esa persoa. Indagar e ofrecer axuda.
Para a reflexión persoal ou de equipo
Recoñeces estas técnicas de vergoña na túa organización? Que outras identificas? Que consecuencias teñen para as persoas na túa organización? Como te posicionas ante as mesmas? Como pode promover a túa organización unha cultura de colaboración, empatía, apoio mutuo e orgullo?
Se queres profundar nesta e noutras emocións para a transformación emocional e benestar das persoas na túa organización, o programa VIRADA proporciona espazos teóricos (obradoiros formativos, proxecto de impacto organizacional) e vivenciais (encontros outdoor e sesións de coaching) para elo.
Lembra que este programa articúlase en dúas iniciativas principais:
- O desenvolvemento do liderado directivo de persoas, VIRADA Liderado.
- O desenvolvemento da efectividade de equipos de traballo, VIRADA Equipos.
Consulta as características de cada un e inscríbete antes do 17 de febreiro de 2023.
Begoña Suárez, coach de VIRADA e Xerente de AMIPA. Web.
